نقش اقتصاد منطقه ای در شکل گیری نظریه برنامه ریزی منطقه ای - نویسنده : وحید یگانگی

 اقتصاد منطقه ای خصوصیات فضایی سیستم های اقتصادی را در پهنه مناطق بررسی می کند به این معنی که بعد فضایی عواملی را که در توزیع فعالیت های اقتصادی موثر است، شناسایی کرده و از آن طریق، آثار تغییر توزیع این گونه فعالیت ها را بر وضعیت افراد و جامعه بررسی می کند. (Lucas, 1988),

بنابراین اقتصاد منطقه ای را می توان در پاسخ به سه سوال کلی مورد مطالعه قرار داد ؛ اول : چرایی؟ دوم : کجایی؟ سوم : چگونگی؟ (Porter, 1994)

سئوال اول(چرایی) به علل شکل گیری مراکز در پهنه یک منطقه و روابط بین عاملین تاثیرگذار بر مکان گزینی فعالیت های اقتصادی در پهنه منطقه اشاره دارد. در پاسخ به سئوال اول (چرایی) ، باید به موارد زیر که تبیین کننده علل شکل گیری مراکز در پهنه مناطق هستند توجه کرد. (Perroux, 1950)

1-    نظریه برتری نسبی : بدین معنا که بنگاه های اقتصادی تلاش می کنند تا در مکان هایی از پهنه یک منطقه مستقر شوند که منجر به کاهش هزینه آنها شود.

2-    صرفه جویی های ناشی از تجمع : اشاره به شرایطی دارد که باعث می شود هزینه متوسط تولید بنگاه اقتصادی با افزایش مقیاس فعالیت های مرکزی که بنگاه در آن مستقر است ، کاهش یابد.

سئوال دوم(کجایی) به مکان فعالیت ها در ارتباط با سایر فعالیت های اقتصادی دارد : پس از  استقرار بنگاه ها و جمعیت در فضای منطقه ، سلسله مراتبی از مراکز در پهنه منطقه شکل می گیرد زیرا وسعت بازار برای کالاها و خدمات گوناگون متفاوت است که این به نوبه خود ناشی از وجود یک حد بالا و پایین است که برای اندازه بازار هر کالا و خدماتی وجود دارد)عابدین درکوش ،1380).  از آنجایی که کالاها و خدمات با توجه به وسعت بازار خود در طبقه های مختلفی قرار می گیرند ، یک شبکه مکان های مرکزی یا سلسله مراتبی از سکونتگاه ها در پهنه سرزمین بوجود می آید که مراکز کوچک درون محدوده مراکز بزرگتر قرار می گیرند.  بر این اساس می توان مکان استقرار بنگاه های مختلف را تبیین کرد. (Isard and Reiner, 1961)

سئوال سوم (چگونگی) ، رشد مراکز در پهنه منطقه را مورد بررسی قرار می دهد .یکی از مهم ترین نظریاتی که چگونگی رشد مراکز در پهنه سرزمین را تشیح می کند  نظریه اقتصاد پایه است. (Solow, 1956)

بر اساس این نظریه ، فعالیت های اقتصادی را می توان به دو نوع پایه و تبعی تقسیم کرد که فعالیت های پایه ، بخش عمده صادرات یک مرکز را شکل می دهند. (North, 1955)

برنامه ریزان منطقه ای با توجه به سوال های سه گانه فوق ، تلاش می کنند برای فعالیت های اقتصادی در پهنه فضای منطقه به صورت آگاهانه و با توجه به معیارهایی نظیر افزایش بهره وری ، تخصیص بهینه عوامل موثر در تولید و عدالت اجتماعی در پهنه فضای منطقه ، برنامه ریزی کنند.  بر این اساس ، از آنجا که پراکنش و رشد مراکز در پهنه سرزمین فرآیندی پویا محسوب می شود ، متخصصان این حوزه می کوشند با بهره گیری از مفاهیمی نظیر قطب رشد و مرکز پیرامون ، نسبت به کنترل جریان های فرهنگی نوآوری های تکنولوژیک توسط مراکز اقدام کرده و نسبت به ایجاد تعادل در سطح مناطق  (Friedman and Alonso, 1964)و بهبود سازمان تولید و کاستن از هزینه های مبادله (Krugman, 1995) اقدام کنند. از این رو اقتصاد منطقه ای و برنامه ریزی منطقه ای با یکدیگر گره خورده و در حالی که اقتصاد منطقه ای بیشتر سعی بر تبیین پدیده های اقتصادی در پهنه سرزمین دارد (Myrdal, 1957) ، برنامه ریزی منطقه ای می کوشد تا با بهره گیری از دستاوردهای علمی مطالعات اقتصاد منطقه ای ، نسبت به افزایش بهره وری اقتصادی مناطق و ایجاد تعادل فضایی با هدف بهبود عدالت اجتماعی ، اقتصادی و محیطی اقدام کند.

 

منابع :

1.     عابدین درکوش ، سعید (1380) ، درآمدی به اقتصاد شهری ، مرکز نشر دانشگاهی ، تهران.

2.     Friedman. J and Alonso. W, (1964), Regional Development Planning; A Reader M.I.T Press, Cambridge

3.     Perroux, F.,(1950) "Economic Space: Theory and Applications." Quarterly Journal of Economics, 64, February.

4.     North, D.( 1955) "Location Theory and Regional Economic Growth." Journal of Political Economy, 63: 243-258,.

5.     Krugman, P. (1995) Development, Geography and Economic Theory, MIT Press:London.

6.     Lucas R. (1988), On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22, 3-42.

7.     Myrdal G. (1957), Economic Theory and Underdeveloped Regions, London: Hutchinson.

8.     Solow R. M. (1956), A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics, 70, 65-94.

9.     Porter, M. (1994) ‘The role of location in competition’, Journal of the Economics of

Business, 1, 1: 35-39.

10. Isard, Walter and Reiner, Thomas (1961) Regional Economic Planning and Analytical Techniques for Implementation, Harvard University Press